فصلنامه نامه تاریخ پژوهان
پیاپی 10 (تابستان 1386)

یکی از مسائل مطرح در میان متون رجالی کهن، شیعی خواندن یا به تشیع منتسب کردن ابن اسحاق است. متقدمان و متاخران با تکیه بر شواهدی در برخی عبارت های او مدعی وجود گرایش شیعی در تفکر وی بوده اند. گروهایی نیز از این انتساب دفاع یا وجود آن را نفی کرده اند. پرسش اساسی آن است که چه عواملی در منتسب کردن ابن اسحاق به تشیع نقش داشته اند؟
مسلم است تفاوت هایی میان سبک و چگونگی کار برخی نویسندگان و از جمله ابن اسحاق با عالمان حدیثی مدینه در حال بروز بود که سبب شد پیشکسوتان از عملکرد و دستاوردهای علمی نسل جدید نگران و ناراضی بوده و به گونه های مختلف بکوشند تا مانع رشد سبک و شیوه کار آن ها در حوزه خود باشند. از این رو احتمال می رود که آن ها با اتهامات یا انتساب هایی سعی در حفظ اوضاع به نفع خود داشته باشند. با چنین رویکردی می توان زمینه و علت انتساب های متعدد به ابن اسحاق را در فضایی که در مدینه در مورد او به وجود آمده بود و نیز در شیوه کار وی جست وجو کرد. بررسی صحت این انتساب، هم از طریق عملکرد و هم آثار فرد امکان پذیر است. به نظر می رسد مصداق های بروز اتهامات و نسبت هایی از این دست به سبب وجود برخی روایاتی است که دیگران نقل آن را نمی پسندیدند یا جسارت نقل آن را نداشتند. از این رو لازم است که مکان و جو عصر زندگی علمی ابن اسحاق در کنار آثار او بررسی شود تا پاسخ این مسئله روشن شود که آیا شیوه کار وی مسبب بسیاری از اتهامات بوده است یا نه؟

کتاب بحارالانوار یکی از کتاب های مشهور روایی و از تالیفات محمدباقر مجلسی (م1111ق) است که نویسنده به مناسبت مباحث مورد نظر و بر اساس اهدافی که در پی آن بوده، به ذکر روایات مربوط به سیره امامان علیهم السلام بر پایه منابع پیشین پرداخته است. مجلسی در این کتاب تلاش کرده تا کلیه روایات مربوطه را از منابع موجود و در دست رس خود گرد آورد. بر اساس شواهد موجود در کتاب، او تنها به نقل روایات بسنده نکرده و از عنصر نقد و تحلیل در تکمیل مطالب بهره برده است. هم چنین شیوه پردازش روایات و دسته بندی و چینش آن ها از ویژگی های این کتاب است. مزایای فوق موجب شده که بخش سیره ائمه بحارالا نوار از منابع قابل توجه در این موضوع باشد.

فضای فرهنگی مذهبی بغداد در سده چهارم هجری، به ویژه در دوره آل بویه که زمینه را برای تشکیل جلسات مجادله و مناظره کلامی میان فرقه ها و مکاتب مختلف مذهبی فراهم کرده بود، شیعیان را به طور جدی وارد منازعه های فرقه ای نمود. در این دوره علاوه برگسترش استدلال های عقلی و کلامی، رویکرد عالمان شیعی به تاریخ نگاری برای استدلال به گزاره های تاریخی، از جمله رخ دادهایی که با اعتقادات شیعه ارتباط داشت، گسترش فراوانی یافت، به گونه ای که در این دوره، کمتر فقیه و متکلمی می شناسیم که یک یا چند اثر تاریخی ننوشته باشد.
از جمله موضوعاتی که در این دوره مورد مناقشه مخالفان شیعه قرار می گرفت، مسئله امامت و اثبات نص بر آن و حقانیت ایشان در برابر خلفا و نیز غیبت امام مهدی(عج) بود که به تازگی رخ داده و شیعیان را دچار حیرت و سردرگمی کرده بود. عالمان شیعی (فقها و متکلمان) در این دوره با رویکرد به تاریخ و تمسک به گزاره های آن، درصدد پاسخ به شبهه های وارده در زمینه های فوق بر آمده و در این راستا کتاب های تاریخی کلامی بسیاری نوشتند. گونه های مختلف تاریخ نگاری های باقی مانده از عالمان شیعی این دوره عبارت اند از کتاب های دلایل، الغیبه، الردیه و تک نگاری هایی که در موضوعات مورد مناقشه چون حدیث غدیر، جنگ جمل، ایمان ابی طالب و موارد مشابه دیگر نوشته شد.
بررسی ویژگی های تاریخ نگاری این دسته از آثار و معرفی گونه های مختلف آن، محور اصلی این مقاله است که در پی خواهد آمد.

در نوشته حاضر، روند و جریان تاریخ نگاری شیعیان در سده های نخستین بررسی شده است. طرح دو دیدگاه درباره جهت گیری مذهبی گزارش های موجود در مصادر تاریخی اهل سنت، و نیز بررسی واژه ها و اصطلاحات تاریخ نگاری در کتاب های فهرست شیعه، به ویژه رجال نجاشی، و هم چنین تجزیه و تحلیل نوشته های تاریخی شیعیان، از جمله مباحث این نوشته است. نتیجه این پژوهش آن است که شیعیان به تاریخ نگاری (به ویژه حوزه ها و محورهایی، مانند غیبت امام دوازدهم که دیگر فرقه ها به آن کمتر توجه داشته) اهمیت داده اند. البته از آن جا که به صاحبان قدرت، اعتماد نداشته به روند تاریخ نگاری عمومی و تاریخ خلافت، رغبت چندانی نشان نداده اند. در ادامه، شیوه و سبک تاریخ نگاری «جلودی» یکی از مورخان پرتالیف، اما گمنام شیعه بررسی شده است.

ابوالرضا راوندی و قطب راوندی، دو عالم شیعی قرن ششم هجری، در زمینه های مختلفی از علوم اسلامی، از جمله نگارش تاریخ، سهیم بوده اند. البته شهرت این دو عالم بیشتر در فقه و حدیث است و به این دو جنبه شناخته می شوند. با توجه به جایگاه آنان در میان علمای شیعه و نیز با عنایت به محل سکونت ایشان (مناطق ری و کاشان) لازم است دیدگاه های آنان در زمینه تاریخ نگاری تشیع بررسی شود. در این میان، هدف عمده، پرداختن به اثر مشهور قطب راوندی، کتاب الخرائج و الجرائح است.

در سال 918ق و در آستانه زوال حکومت بهمنیان در دکن، سلطان قلی قطب شاه که از بازماندگان قراقویونلوها و از امرای حکومت بهمنی بود، تاسیس حکومت قطب شاهیان را در گلکنده اعلام کرد. سلطان قلی و جانشینانش حدود دو قرن به عنوان حکومتی محلی و نسبتا مقتدر در دکن فرمانروایی کردند. مذهب رسمی این حکومت از همان ابتدا مذهب شیعه بود و مراسم مذهبی در طول دوران حکومت آنان در حیدرآباد و گلکنده به شکل گسترده ای برگزار می شد.
در این دوره به علت حضور فراوان علما و ادبای فارسی زبان در هند و حمایت بی دریغ قطب شاهیان از آنان، زبان و ادبیات فارسی در این منطقه، بسیار گسترش یافت و تقریبا تمام منابع تاریخی این دوره به زبان فارسی نوشته شد. در این مقاله، منابع تاریخی حکومت قطب شاهیان در سه قسمت: منابع دودمانی خاندان قطب شاهی، منابعی دودمانی گورکانیان و تاریخ های عمومی هند بررسی شده است. منابعی چون تاریخ سلطان محمد قطب شاه از نویسنده ای ناشناس، حدیقه السلاطین خواجه نظام الدین احمد بن عبدالله ساعدی نیشابوری، تاریخ فرشته از هندوشاه، لب التواریخ هند و چند منبع دیگر از مهم ترین منابع تاریخ قطب شاهیان معرفی شده است.

باکنکاش در کتاب شناسی های مربوط به قرون اولیه تشیع در می یابیم که برخلاف دوره های متاخر، تاریخ نگاری از جایگاه مناسبی برخوردار بوده است. به عنوان مثال می توان حجم کتاب های تاریخی دانشمندان شیعی در کتاب هایی همچون رجال نجاشی و فهرست شیخ طوسی را شاهد آورد. در این میان نام شخصیت هایی، هم چون شیخ صدوق(حدود 305-381ق) مشاهده می شود که حجم فراوانی از نوشته های خود را به ساحت های مختلف تاریخ نگاری اختصاص داده، گرچه بخش بسیاری از این نوشته ها مفقود شده است.
با بررسی کتاب های به جا مانده از شیخ صدوق، هم چون دو کتاب ارزش مند عیون اخبار الرضا علیه السلام و کمال الدین و تمام النعمه و غور در محتوا و اسناد آن ها می توان آگاهی های فراوانی از نوع تاریخ نگاری و مطالب مورد توجه او و نیز کیفیت اسناد و منابع این نوشته ها به دست آورد، هم چنان که می توان به رغم عظمت شخصیت شیخ صدوق، نکته های نقدپذیری را در نوشته های او رصد کرد.
نکته اخیر از آن رو قابل تامل است که در برخی از نوشته های شیخ صدوق با نوعی نگرش فراتاریخی نسبت به تاریخ ائمه علیهم السلام رو به رو می شویم که ممکن است از جنبه های مختلف کلامی، علمی و تاریخی قابل نقد و بررسی باشد که این بررسی در نوشته های پسینیان کمتر مورد توجه قرار گرفته است.
اهمیت این نکته هنگامی دو چندان می شود که دریابیم نوشته هایی از این دست در کنار آثار بزرگان دیگر، هم چون کلینی و صفارقمی طی قرون متمادی به عنوان دست مایه هایی برای برخی از مبانی کلامی امامیه تلقی شده است که احیانا آن ها را به صورت نقدناپذیر تلقی می نمایند.